Προσφυγική Κρίση Λόγω Κλίματος;

Ή αλλιώς πώς η κλιματική αλλαγή και τα φυσικά φαινόμενα δημιουργούν και θα δημιουργούν ορδές ξεριζωμένων ανθρώπων, τις οποίες αδυνατούμε να διαχειριστούμε.

Ο πλανήτης Γη είναι το σπίτι εκατομμυρίων μορφών ζωής, μεταξύ των οποίων και η ανθρώπινη. Το περιβάλλον αυτό είναι το σπίτι μας. Ακριβώς λόγω αυτής της συνθήκης, οτιδήποτε συμβαίνει στο «σπίτι» μας επηρεάζει και εμάς, τους ενοίκους του. Με αφορμή αυτή την αναλογία μπορούμε να εισαχθούμε στην έννοια των «κλιματικών προσφύγων», ανθρώπων δηλαδή που δεν μπορούν να συνεχίσουν ομαλά την διαβίωση τους επειδή ο τόπος στον οποίον ζουν, «το σπίτι τους», αντιμετωπίζει το πρόβλημα της κλιματικής κρίσης.

Η κλιματική κρίση συνδέεται άρρηκτα με την κλιματική αλλαγή και είναι συνέπειά της. Ως κλιματική αλλαγή μπορούμε να ορίσουμε την κατάσταση κατά την οποία η ανθρώπινη δραστηριότητα (κατά κύριο λόγο) συμβάλλει στην αύξηση της παγκόσμιας θερμοκρασίας με σταθερό ρυθμό ανά τα χρόνια, σε επίπεδα επικίνδυνα για τον ίδιο τον πλανήτη και την ανθρώπινη ζωή. Συνέπειες της αλλαγής της θερμοκρασίας του πλανήτη είναι η αύξηση των πυρκαγιών και των καμένων δασικών εκτάσεων, η άνοδος της στάθμης των θαλασσών, οι έντονες και καταστροφικές βροχοπτώσεις και άλλα αντίστοιχου βεληνεκούς φυσικά φαινόμενα. Οι καταστάσεις αυτές κάνουν την διαβίωση σε συγκεκριμένα σημεία της γης, έντονα πληττόμενα από την παραπάνω συνθήκη, απολύτως αδύνατη. Οι άνθρωποι που ζουν σε αυτά αναγκάζονται έτσι, για κλιματικούς λόγους, να αναζητήσουν έναν νέο τόπο για να ζήσουν.

Στο νομικό κομμάτι, υπάρχουν διάφορες ορολογίες που αποδίδονται στους ανθρώπους που αναγκάζονται να μεταναστεύσουν για κλιματικούς λόγους. Αρχικά, έχει επικρατήσει η χρήση του όρου «climate refugees» (κλιματικοί πρόσφυγες). Ωστόσο επειδή η συγκεκριμένη κατηγορία εκτοπισμένων δεν μπορεί να περιληφθεί στον ορισμό του «πρόσφυγα», (όπως διατυπώθηκε στην συνθήκη της Γενεύης), έχει προταθεί ο όρος «environmental migrants», ο οποίος βέβαια υποκρύπτει μια πιο προσωρινή κατάσταση, στην οποία, μετά από ένα διάστημα, είναι δυνατή ακόμα και η επιστροφή των ξεριζωμένων στον τόπο τους.

Συγκεκριμένα, σε πρακτικό επίπεδο, η κλιματική κρίση επηρεάζει έντονα την διαβίωση σε ένα μέρος στις εξής ενδεικτικές περιπτώσεις:

• Λόγω της αύξησης της θερμοκρασίας του πλανήτη παρατηρούμε ταχύτατο λιώσιμο των πάγων. Το φαινόμενο αυτό αναγκαστικά οδηγεί στην άνοδο της στάθμης της θάλασσας. Ανάλογα με το επίπεδο της ανόδου, πολλές (παραθαλάσσιες κυρίως) περιοχές θα βρεθούν υποθαλάσσια, με αποτέλεσμα, όπως είναι προφανές, οι κάτοικοι να μην μπορούν να ζήσουν πλέον εκεί.

• Με αφορμή την πρόσφατη καταστροφή στο ισπανικό νησί Λας Πάλμας οι εκρήξεις ηφαιστείων, οι μεγάλοι σεισμοί, τα τσουνάμι κ.α. οδηγούν στην ισοπέδωση μεγάλων εκτάσεων γης, που πολλές φορές είναι μη αναστρέψιμη. Και πάλι το αποτέλεσμα είναι ο προσωρινός ή μόνιμος εκτοπισμός των κατοίκων αυτών των περιοχών.

• Εξαιτίας φυσικών φαινομένων, όπως είναι οι πυρκαγιές, εκτάσεις γης καταστρέφονται (ακόμα και ολοσχερώς). Ως εκ τούτου, η καλλιέργεια τους είναι αδύνατη για όσο χρονικό διάστημα η φύση προσπαθεί να επουλώσει τις πληγές της, με πιο προφανή συνέπεια αυτού την αδυναμία των κατοίκων να τραφούν ή να συνεχίσουν τα επαγγέλματα τους, εφόσον αυτά είχαν σχέση με την γη και τον πρωτογενή τομέα παραγωγής.

Παραδείγματα όπως τα παραπάνω υπάρχουν άπειρα και έχουν όλα έναν κοινό παρανομαστή: Είναι παρόντα και άμεσα· συμβαίνουν αυτή τη στιγμή που μιλάμε. Η κλιματική αλλαγή έχει αρχίσει να απειλεί έντονα από τώρα, στο παρόν, όχι στο μέλλον.

Η κρίση αυτή όμως έχει και άλλες παραμέτρους πέρα από την περιβαλλοντική. Για παράδειγμα, μια από τις περιοχές που επηρεάζεται έντονα είναι η Κεντρική Αμερική και χώρες όπως η Γουατεμάλα, εξαιτίας της διαρκούς ξηρασίας που καθιστά αδύνατη την καλλιέργεια της γης. Επίσης, στο Μπανγκλαντές και στην δυτική Αφρική οι άνθρωποι πλήττονται από καταστροφικές πλημμύρες. Ταυτόχρονα, στην Καραϊβική δοκιμάζονται από φοβερούς τυφώνες. Ωστόσο, όλες οι παραπάνω περιοχές είναι κατά κύριο λόγο χώρες οικονομικά αδύναμες και σε καμία περίπτωση δεν ανήκουν στους μεγάλους οικονομικούς κολοσσούς που συμβάλλουν καθοριστικά στην κλιματική αλλαγή με την βιομηχανική τους δράση, όπως είναι η Κίνα με το 30% παγκόσμιων ρύπων και η Αμερική με το 14%, όπως προκύπτει από την μελέτη του Climate Trade (https://climatetrade.com/which-countries-are-the-worlds-biggest-carbon-polluters/).

Παρατηρείται έτσι μια κοινωνική ανισορροπία, καθώς οι πλούσιες χώρες καρπώνονται τα θετικά αποτελέσματα της καταστροφικής για τον πλανήτη δράσης τους με το να γίνονται πλουσιότερες, ενώ σχεδόν αποκλειστικά οι φτωχότερες χώρες υφίστανται τις δυσμενείς συνέπειες της παραπάνω δράσης.

Με βάση την μέχρι τώρα ανάλυση, φαίνεται καθαρά ότι οι κάτοικοι των πληττόμενων από την κλιματική κρίση περιοχών αναγκάζονται να μετακινηθούν σε άλλους τόπους παρά την θέληση τους, για λόγους που δεν είναι στο χέρι τους να ελέγξουν και απειλούν με άμεσο τρόπο την ίδια τους την ζωή. Εκ πρώτης όψεως αυτό ομοιάζει πολύ με τους πρόσφυγες πολέμου και άλλων διώξεων. Σε νομικό επίπεδο όμως ερίζεται έντονα ακόμα αυτή η παραδοχή, η οποία θα είχε ως αποτέλεσμα να συμπεριληφθούν και οι κλιματικοί πρόσφυγες στην ίδια προστασία που λαμβάνουν διεθνώς και οι υπόλοιποι πρόσφυγες. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με το άρθρο 1 της σύμβασης της Γενεύης του 1951, πρόσφυγας είναι κάθε άνθρωπος που εγκαταλείπει χωρίς την θέληση του το κράτος του οποίου είναι πολίτης, εξαιτίας δικαιολογημένου φόβου ότι εκεί θα υποστεί διωγμούς για λόγους που έχουν να κάνουν με την φυλή, την θρησκεία, την εθνικότητα, την κοινωνική τάξη ή τις πολιτικές πεποιθήσεις του.

Οι παραπάνω κατηγορίες λόγων διωγμού δεν αναγράφονται ενδεικτικά αλλά περιοριστικά, δηλαδή δεν μπορεί να γίνει διεύρυνση των λόγων. Σε καμία από αυτές τις κατηγορίες λόγων δεν εμπίπτει ο διωγμός εξαιτίας κλιματικών καταστάσεων, η ερμηνεία όμως αυτή δεν είναι απόλυτη καθώς το θέμα ακόμα ερίζεται στους επιστημονικούς κύκλους. Ως αποτέλεσμα, ωστόσο, οι άνθρωποι αυτοί δεν θεωρούνται από όλους πρόσφυγες και στερούνται της απαραίτητης διεθνούς νομικής προστασίας που συνεπάγεται το καθεστώς του πρόσφυγα. Η υπαγωγή τους στην έννοια του «μετανάστη», ως εναλλακτική λύση, δεν αντιμετωπίζει αποτελεσματικά την ευάλωτη κατάσταση των ανθρώπων που εγκαταλείπουν τον τόπο τους για κλιματικούς λόγους, καθώς δεν τους παρέχει προστασία από τυχόν απελάσεις ούτε τους χορηγεί τα αναγκαία δικαιώματα για να μπορέσουν να σταδιοδρομήσουν και να βιοπορισθούν στην νέα χώρα που θα τους υποδεχτεί.

Η παραπάνω κατάσταση αποτελεί ένα νομοθετικό κενό, η ύπαρξη του οποίου τονίζεται εδώ και πολλά χρόνια από την νομική και πολιτική επιστήμη και ενέχει σοβαρές πρακτικές συνέπειες για αυτή την κατηγορία ξεριζωμένων ανθρώπων. Η πολιτική βούληση για δράση προκειμένου να καλυφθεί το παραπάνω κενό, αλλά και να αντιμετωπιστεί η κρίση είναι ελλιπής. Χαρακτηριστικά, στην διεθνή σύνοδο κρατών COP26 με αντικείμενο την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης που έγινε το 2021, δεν υιοθετήθηκαν ουσιαστικά μέτρα για την αναχαίτιση του προβλήματος και την αποτελεσματική προστασία των πληττόμενων ανθρώπων, ενώ οι προτάσεις που υπήρξαν δεν ήταν επαρκείς για την πλήρη αντιμετώπιση του ζητήματος. (https://ukcop26.org)

Η έλλειψη αυτή δικαιολογείται από πολιτικούς παράγοντες κι αυτό διότι οι χώρες που συγκροτούν τέτοιες συνοδούς είναι κατά βάση οι χώρες που ευθύνονται σε σημαντικό βαθμό για το πρόβλημα της κλιματικής κρίσης. Η ευθύνη αυτή πηγάζει μέσα από την δράση τους σε βιομηχανικό επίπεδο και τις επιλογές τους ως προς την διαχείριση των γήινων πηγών αλλά και την αδράνεια τους στην αντιμετώπιση ή την πρόληψη φυσικών καταστροφών. Οποιοδήποτε μέτρο υιοθετηθεί στις συνοδούς από τις χώρες αυτές συνεπάγεται αυτόματα τον αυτοπεριορισμό των δραστηριοτήτων τους και την μείωση των εσόδων τους. Για τους λόγους αυτούς, τα αποτελέσματα των συνόδων περιορίζονται σε διακηρύξεις και μειωμένης πρακτικής αξίας μέτρα, για ένα πρόβλημα του οποίου ο διαθέσιμος χρόνος για λύσεις τελειώνει, με δεδομένο ότι η κλιματική αλλαγή, σύμφωνα με προειδοποιήσεις επιστημόνων, θα αποτελεί σύντομα μια μη αναστρέψιμη κατάσταση.

Σύμφωνα με προβλέψεις της παγκόσμιας τράπεζας, στα επόμενα 30 χρόνια αναμένεται ότι πάνω από 200 εκατομμύρια άνθρωποι θα αναγκαστούν να μεταναστεύσουν για λόγους που συνδέονται άρρηκτα με την κλιματική κρίση (https://insideclimatenews.org/news/02112021/). Το πρόβλημα, επομένως, δεν είναι μόνο άμεσο και με μικρό περιθώριο χρόνου για αποτελεσματικές ενέργειες. Είναι επίσης και τεράστιου βεληνεκούς, καθώς επηρεάζει και θα επηρεάσει τεράστιο αριθμό ανθρώπων, οι οποίοι με τα τωρινά δεδομένα μένουν ακάλυπτοι από εγγυημένη νομική προστασία σύμφωνα και με τα όσα αναλύθηκαν παραπάνω. Είναι επομένως απολύτως αναγκαίο οι κυβερνήσεις να δράσουν άμεσα και αποτελεσματικά, καθώς το πρόβλημα δεν είναι κάτι μελλοντικό, αλλά κάτι παροντικό και απειλητικό για όλους.

Η παρούσα και επείγουσα κλιματική κατάσταση, όπως πλέον γίνεται αντιληπτό, δημιουργεί και θα δημιουργεί σοβαρά ζητήματα σε πολλούς τομείς, μεταξύ των οποίων και το προσφυγικό.

Ο χρόνος για δράσεις είναι περιορισμένος και η απαίτηση ουσιαστικών λύσεων μονόδρομος.

Αλεξάνδρα Σούκα

Ομάδα Newsletter

ΠΗΓΕΣ: Οι πηγές βρίσκονται στην μορφή ενδοκειμενικών αναφορών.